Án lệ là gì? Các công bố nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm án lệ

Án lệ là những bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật của tòa án, được lựa chọn, biên tập và công bố chính thức nhằm sử dụng như nguồn tham khảo pháp lý trong xét xử các vụ việc tương tự. Trong bối cảnh hệ thống pháp luật không thể bao phủ mọi tình huống thực tế, án lệ được coi là công cụ giúp định hướng giải thích pháp luật khi quy định còn thiếu hoặc chưa rõ ràng.

Theo Quyết định 04/2019/QĐ-HĐTP của Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao, án lệ là những lập luận, phán quyết mang tính chuẩn mực trong việc áp dụng và diễn giải pháp luật. Mặc dù không có giá trị bắt buộc như luật, nhưng án lệ giữ vai trò quan trọng trong việc thống nhất nhận thức và cách hiểu pháp luật trong hoạt động xét xử. Đây là bước đi chiến lược trong quá trình nâng cao tính minh bạch, khách quan và tiên lượng của tư pháp hiện đại.

Một số đặc điểm chính của án lệ:

• Được lựa chọn từ thực tiễn xét xử có tính điển hình, phức tạp
• Phản ánh quan điểm giải thích pháp luật chính thức từ cấp cao nhất
• Được công bố trên cổng thông tin điện tử TAND Tối cao và sử dụng rộng rãi

Bản chất pháp lý của án lệ

Về mặt pháp lý, án lệ không phải là nguồn luật bắt buộc áp dụng như hiến pháp, luật, pháp lệnh hoặc nghị định. Tuy nhiên, trong hệ thống pháp luật Việt Nam hiện đại, án lệ đã được định danh như một nguồn pháp lý có giá trị hướng dẫn và được khuyến nghị viện dẫn khi giải quyết vụ việc tương tự về bản chất pháp lý và tình tiết.

Tại các quốc gia theo hệ thống thông luật (common law) như Anh, Hoa Kỳ, Canada, án lệ có giá trị bắt buộc (binding precedent), nghĩa là các tòa án cấp dưới buộc phải tuân theo phán quyết của tòa án cấp trên trong các vụ việc tương đồng. Ngược lại, tại các nước theo hệ thống luật thành văn (civil law) như Việt Nam, án lệ không có tính ràng buộc bắt buộc nhưng được xem là chuẩn mực để tham chiếu trong xét xử nhằm đảm bảo sự nhất quán.

So sánh án lệ theo hệ thống pháp luật:

Tiêu chí	Common law	Civil law
Giá trị pháp lý	Bắt buộc áp dụng	Tham khảo định hướng
Nguồn luật	Án lệ là nguồn luật chính	Luật viết là nguồn chính
Cơ quan phát triển	Tòa án tối cao	Tòa án tối cao (ở mức hướng dẫn)

Lịch sử hình thành và phát triển án lệ

Khái niệm án lệ có lịch sử lâu đời trong hệ thống pháp luật common law. Từ thế kỷ 12, các thẩm phán ở Anh bắt đầu ghi chép và sử dụng quyết định trong các vụ án trước để làm chuẩn mực xét xử cho các vụ án sau. Qua thời gian, tiền lệ trở thành cơ sở pháp lý chính thức trong hệ thống tư pháp của nhiều quốc gia theo truyền thống Anh ngữ.

Tại Việt Nam, việc hình thành án lệ là kết quả của cải cách tư pháp, bắt đầu chính thức từ Nghị quyết 49-NQ/TW năm 2005 và được thể chế hóa bằng Nghị quyết 03/2015/NQ-HĐTP của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao. Đến năm 2016, những án lệ đầu tiên được công bố. Việc lựa chọn và công bố án lệ được giao cho TAND Tối cao, với vai trò trung tâm trong phát triển hệ thống án lệ phù hợp với pháp luật thành văn.

Một số mốc đáng chú ý:

• 2005: Đề xuất xây dựng án lệ trong Chiến lược Cải cách Tư pháp
• 2015: Ban hành quy trình lựa chọn, công bố và áp dụng án lệ
• 2016: Công bố 6 án lệ đầu tiên tại Việt Nam

Tiêu chí lựa chọn án lệ

Không phải bất kỳ bản án nào cũng có thể trở thành án lệ. TAND Tối cao quy định cụ thể các tiêu chí lựa chọn án lệ nhằm đảm bảo tính điển hình và định hướng rõ ràng cho việc áp dụng pháp luật. Các tiêu chí đó bao gồm:

• Bản án có tình huống pháp lý mới, chưa được pháp luật quy định rõ
• Có cách hiểu khác nhau trong thực tiễn áp dụng pháp luật
• Lập luận pháp lý trong bản án mang tính thuyết phục, chặt chẽ, có tính chuẩn hóa

Ngoài ra, vụ án phải đã có hiệu lực pháp luật và không bị hủy trong giai đoạn giám đốc thẩm hoặc tái thẩm. Quy trình lựa chọn án lệ gồm nhiều bước: đề xuất từ thẩm phán, kiểm tra pháp lý, lấy ý kiến chuyên gia, và cuối cùng được Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao thông qua và công bố.

Để án lệ có giá trị thực tiễn cao, mỗi bản án được lựa chọn đều cần đảm bảo rõ ràng về tình tiết, có luận điểm pháp lý cốt lõi và phải mang tính hướng dẫn áp dụng cho các vụ việc tương tự, tránh mâu thuẫn hoặc dẫn đến sai lệch pháp lý.

Vai trò của án lệ trong thực tiễn xét xử

Án lệ đóng vai trò định hướng pháp lý cho hoạt động xét xử, đặc biệt trong những vụ việc mà luật hiện hành chưa quy định rõ hoặc tồn tại nhiều cách hiểu. Việc viện dẫn án lệ giúp các thẩm phán có cơ sở lập luận vững chắc, nâng cao tính khách quan, minh bạch và thống nhất trong phán quyết của tòa án. Trong hệ thống pháp luật Việt Nam, việc áp dụng án lệ còn góp phần thu hẹp khoảng trống pháp lý trong giai đoạn mà hệ thống quy phạm chưa theo kịp sự đa dạng của thực tiễn.

Đối với người hành nghề luật như luật sư, kiểm sát viên, việc sử dụng án lệ trong lập luận và tranh tụng trước tòa có thể tăng tính thuyết phục và củng cố lập trường pháp lý. Án lệ cũng là công cụ giúp công dân và doanh nghiệp có thể dự báo trước khả năng xử lý một vụ việc tương tự, từ đó góp phần vào sự ổn định pháp lý và an toàn trong giao dịch dân sự, thương mại.

Một số chức năng nổi bật của án lệ trong thực tiễn:

• Chuẩn hóa phương pháp giải thích và áp dụng pháp luật
• Hạn chế tình trạng xét xử tùy tiện, cảm tính
• Tăng tính tiên lượng pháp lý cho xã hội
• Hỗ trợ hoàn thiện pháp luật thông qua thực tiễn

Phân biệt án lệ và tiền lệ xét xử

Mặc dù đều là các phán quyết được ban hành bởi cơ quan xét xử, án lệ và tiền lệ xét xử khác nhau về hình thức, giá trị pháp lý và phạm vi áp dụng. Hiểu rõ sự khác biệt này là cần thiết để sử dụng đúng trong thực tiễn tố tụng.

Tiền lệ xét xử đơn thuần là những bản án từng được tham khảo trong quá khứ, không được công nhận chính thức và không có giá trị hướng dẫn rộng rãi. Ngược lại, án lệ được lựa chọn, biên tập và công bố bởi Tòa án Nhân dân Tối cao, có phạm vi ảnh hưởng toàn quốc và được xem là nguồn dẫn chiếu chính thức trong các vụ án tương tự.

So sánh cụ thể giữa án lệ và tiền lệ xét xử:

Tiêu chí	Án lệ	Tiền lệ
Hình thức công nhận	Công bố chính thức bởi TAND Tối cao	Không có công bố chính thức
Giá trị pháp lý	Tham khảo, định hướng xét xử	Không có giá trị pháp lý cụ thể
Phạm vi áp dụng	Toàn quốc, trong các vụ việc tương tự	Hạn chế, không có tính ràng buộc

Thực tiễn áp dụng án lệ tại Việt Nam

Kể từ khi công bố án lệ đầu tiên vào năm 2016, hệ thống án lệ Việt Nam đã dần được hoàn thiện. Tính đến năm 2025, TAND Tối cao đã công bố hơn 60 án lệ, trong đó tập trung nhiều nhất ở lĩnh vực dân sự, hình sự và thương mại. Một số án lệ tiêu biểu đã tạo tiền đề quan trọng trong việc thống nhất đường lối xét xử trên toàn quốc.

Tuy nhiên, việc áp dụng án lệ trên thực tế còn gặp nhiều khó khăn. Khảo sát từ Học viện Tòa án và Viện Kiểm sát cho thấy có tới 40% thẩm phán chưa quen với việc viện dẫn án lệ trong bản án. Một phần nguyên nhân là do hạn chế trong đào tạo nghiệp vụ, phần khác là thiếu hệ thống tra cứu và công cụ hỗ trợ truy cập hiệu quả.

Nguồn chính thức tra cứu án lệ: Cổng thông tin án lệ – TAND Tối cao

So sánh án lệ giữa Việt Nam và các quốc gia khác

Việc áp dụng án lệ giữa Việt Nam và các nước có sự khác biệt rõ rệt do sự khác nhau về truyền thống pháp lý. Ở các nước theo thông luật như Anh, Mỹ, tòa án cấp dưới có nghĩa vụ tuân theo phán quyết của tòa án cấp trên. Đây là nguyên tắc stare decisis – tiền lệ ràng buộc, tạo nên tính ổn định và dự đoán trong tư pháp.

Tại Việt Nam, án lệ chỉ có giá trị định hướng. Thẩm phán có thể viện dẫn án lệ khi xét thấy phù hợp, nhưng không bị ràng buộc bắt buộc. Dù vậy, việc viện dẫn đúng án lệ trong trường hợp tương đồng vẫn được đánh giá cao trong hoạt động tố tụng.

Một số điểm khác biệt cơ bản:

• Common law: Án lệ là nguồn luật chính, bắt buộc áp dụng
• Civil law (Việt Nam): Án lệ chỉ mang tính tham khảo, không bắt buộc

Triển vọng phát triển án lệ tại Việt Nam

Việc phát triển án lệ tại Việt Nam là một trong các mục tiêu trọng điểm trong Chiến lược cải cách tư pháp giai đoạn 2021–2030. Với sự hỗ trợ của hệ thống dữ liệu điện tử, pháp điển hóa các bản án và xây dựng công cụ tìm kiếm chuyên sâu, án lệ sẽ ngày càng đóng vai trò thiết thực trong định hướng xét xử.

Để án lệ phát huy đầy đủ vai trò, cần:

• Đào tạo chuyên sâu cho thẩm phán, luật sư về kỹ năng viện dẫn và lập luận theo án lệ
• Xây dựng nền tảng dữ liệu án lệ mở, dễ truy cập
• Phát triển khung pháp lý cho việc bắt buộc viện dẫn án lệ trong các vụ việc tương tự

Theo Tạp chí Luật học, việc tăng cường vai trò của án lệ sẽ góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật theo hướng hội nhập, minh bạch và khả thi hơn trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số tư pháp.